Het uit 1432 stammende beroemde retabel ‘de aanbidding van het lam Gods’ door Hubert en Jan van Eyck in de St.-Baafskathedraal in Gent heeft tot op heden velen geïntrigeerd. Niet alleen vanwege de nog steeds onvoltooide zoektocht naar een verdwenen paneel, ook vanwege het op een wél bewaard gebleven paneel afgebeelde orgel. Het leidde in de afgelopen jaren al tot de nodige discussies over de mogelijke constructie en samenstelling op basis van wat de messcherpe afbeelding laat zien. Er kwamen de afgelopen decennia al enkele pogingen tot fysieke reconstructie tot stand en daar is het niet bij gebleven: zo is er voor de nabije toekomst in Gent ook een reconstructie gepland, die gereed moet komen in 2019. Ondertussen heeft Orgelmakerij Van der Putten (dir. Ingrid Noack-Kirschner) te Winschoten/Stapelmoor onlangs eveneens een reconstructie vervaardigd, op instigatie van Ir. Wim S. Ros, die een proefschrift voorbereidt over de architectonische en vormgevende aspecten van het orgel in de 15^e eeuw in Europa. Op basis daarvan heeft hij de oorspronkelijke maatverhoudingen van het Gentse orgel gereconstrueerd. Nadat al in een vroeg stadium Koos van de Linde als adviseur bij het project was betrokken, werd daaraan later nog Cees van der Poel toegevoegd, namens het Nationaal Orgelmuseum Elburg, de uiteindelijk opdrachtgever tot de bouw.

Over het gereconstrueerde instrument
het schilderij laat duidelijk zien dat de kas is gemaakt van eiken wagenschot, hetgeen ook geldt voor bijna alle andere houten onderdelen. Het wat excentrisch geplaatste klavier werd vervaardigd door Tomas Flegr. Alle toetsen zijn van buxus, waarbij de zwarte boventoetsen naar een oud recept zwart zijn gekookt. Het snijwerk aan de kas is van de hand van Tico Top. De windvoorziening bestaat uit twee meervouwige smidsbalgen aan de achterkant van het orgel. De winddruk bedraagt 36 mm. We hebben hier een klein blokwerkorgel met twee ‘registers’: vooraan staat de Principaal [6 voet], daarachter de Positie (Hintersatz). Deze Positie is met een klein vast te zetten toetsje links onder het klavier via een afsluitventiel in de achterste windkas uit te schakelen. Waar meer ruimte op de lade aanwezig is, zijn bij de Positie verdubbelingen toegepast. De samenstelling is daardoor als volgt: op G: Octaaf 3’ – Quint 2’ – Superoctaaf 1 ½ ‘; op pijp c wordt de superoctaaf verdubbeld, op f de Quint en op c’ de Octaaf. Op die manier neemt de klank naar boven toe in intensiteit. De toonomvang van het asymmetrisch geplaatste klavier is als volgt:

Het orgel klinkt een quint hoger; daarbij gaat de toon uit van de klinkende a op 465 Hz [toets d].. Temperatuur: pythagoreisch (wolf tussen e en h).

Pijpmakelij: het zichtbare pijpwerk aan voorzijde (Principaal) en achterzijde (Positie) is vervaardig uit 98 % tin, het binnenpijpwerk van de Positie is vervaardigd uit bijna 100 % lood. Al het metaal is in eigen werkplaats op een zandbed gegoten en daarna gehamerd. De tinnen pijpen zijn bovendien gepolijst, maar tonen nog steeds hamersporen.

Presentatie en toekomstig gebruik
Het fraai klinkende instrument werd voor het eerst succesvol gepresenteerd tijdens een druk bezocht concert op 13 mei j.l. in de Kreuzkirche te Stapelmoor in een concert door leden van het Ensemble Super Librum, t.w. Catalina Vicens (Gents altaarorgel, portatief, slagwerk), Jankees Braaksma (portatief, blokfluiten) en Marian van der Heide (sopraan) met o.a. werken van Guillaume de Machaut, Rudolph Agricola, Francesco Landini, een anoniem manuscript uit Gent, uit de Faenza Codex en de Winsumer tabulatuur.

Met dit instrument heeft Orgelmakerij Van der Putten (afgezien van haar ‘normale’ orgels) aan de eerdere bouw van portatieven, het ‘Rutlandorgel’ en twee orgels met bovenslepen e.a. nu een nieuwe intrigerende loot aan haar werklijst toegevoegd. Het orgel krijgt een standplaats in genoemd museum in Elburg.

[Victor Timmer]

Bij de foto
Opname tijdens het ingebruiknemingsconcert in Stapelmoor. Links Jankees Braaksma (met een Van der Putten-portatief), rechts Catalina Vicens voor het altaarorgel; achter het orgel balgheffer Winold van der Putten. De orgelkruk is geen reconstructie! (foto: Cees Bom, Nieuwolda)